Para Nedir? Paranın Tarihi ve Çeşitleri
Para, ekonomide bir değişim aracı olarak işlev gören ekonomik bir birimdir. Para insanların mal ve hizmet ticareti yapmasına izin verir. Malların fiyatını belirlemeye yardımcı olur. Bu yazıda para nedir, tarihi ve paranın çeşitleri hakkında derlediğimiz bilgileri paylaşacağız.
Para Nedir?
Para, bir devlet tarafından dolaşıma çıkarılmış, üzerinde yazılı değer kadar satın alma gücü taşıyan kağıt ya da madenden yapılmış ödeme aracıdır.
Dar anlamıyla para, yalnızca dolaşımdaki kağıt ve madeni paraları ifade eder. Geniş anlamda ise, bankalardaki vadesiz ve ticari mevduat aracılığıyla oluşturulan banka parasını (kaydı para) da kapsar.
Paranın bir mübadele yani değiş-tokuş aracı olarak önemi, herkes tarafından geçerli kabul edilmesidir.
Paranın Tarihi
Para kullanılmaya başlamadan önce malların mübadelesi olan takas yöntemi söz konusuydu. Zamanla herkes tarafından kullanılan bir mal, ortak mübadele aracı olarak kullanılmaya başlandı. Örneğin, hayvan derileri, kürkler, hayvanlar, deniz kabukları, tuz, vb. mallar, uzun süre bu amaçla kullanılmıştır.
Ancak bu tür malların daha küçük değerlere bölünememesi, yıpranır olması, değerini koruyamaması ve kolay taşınamaması gibi çeşitli dezavantajları vardı. Dolayısıyla bu mallar belirtilen özellikleri nedeniyle kısa süre sonra mübadele aracı olma özelliklerini yitirdiler.
Yazı Önerisi: Modern iktisadın kurucusu Adam Smith’in biyografisine ilişkin yazımızı buradan okuyabilirsiniz.
Paranın Çeşitleri
Para genellikle sağladığı üç işlev veya hizmet açısından tanımlanır: Peki nedir bunlar? Para bir değişim aracı, bir değer deposu ve aynı zamanda bir hesap birimidir. Mal ve hizmetlerin bir kişiden diğerine veya bir ülkeden diğerine transferini içeren işlemlerde yaygın olarak kullanılır ve kabul edilir.
Dar manada madeni ve kağıt para türlerinin yanına banka parasını da ekleyerek 3 farklı para çeşidinden bahsedebiliriz.
Madeni Paralar
Takas ekonomisi olarak isimlendirebileceğimiz süreç sürdürülebilir değildi. Böylece yıpranmayan, bölünebilen ve değerini koruyan çeşitli metaller para olarak kullanılmaya başlandı. Bunlar arasında altın ve gümüş yüzyıllar boyunca kullanılmıştır. En eski paranın M.Ö. 2900 yıllarında kullanılan altın ve gümüş sikkeler olduğu sanılmaktadır.
Giderek altın sikkeler dış ticarette, gümüş iç piyasada, bakır ve bronz gibi madenler de ufaklık para olarak kullanılmaya başlandı. Altın üretiminin zamanla artması, gümüş değerinin istikrarsızlaşması sonucu birçok ülke gümüş tek metal sisteminden vazgeçerek, çift metal ya da altın tek metal sistemine geçti.
Devlet darphanelerinde basılan altın ve gümüş paralar yanında özel kişiler de bu iki madenden para kestirme hakkına sahipti.
Kağıt Paralar
Madeni paralar yaygın olarak kullanılırken, 17. yüzyılda sarraflara rehin bırakılan altınlar karşılığı alınan makbuzların değişim aracı olarak kullanılmaya başlanmasıyla kağıt para sistemi gelişmeye başladı.
Ancak sarraflar kendilerine teslim edilen altınla karşılayabileceklerinden fazla miktarda banknot bastılar. Bunun üzerine banknot çıkarma hakkı, ticari bankalara verildi.
Bankaların da bu yetkiyi kötüye kullanmaları üzerine, kağıt para basımı altın standardına bağlandı. Altın standardında emisyon kurumu, banknotların ibrazı halinde karşılığı olan altını ödemek zorundaydı.
1. Dünya Savaşı’ndan sonra banknotlar altın standardına bağlanmaktan çıkarılarak, ekonominin gereklerine göre para basma yetkisi devletin tekeline bırakılmıştır.
Kaydı Paralar
Kaydı para, mevduat parası olarak da bilinmektedir. Bankalardaki vadesiz ve ticari mevduat aracılığıyla yaratılan banka parasına verilen isimdir.
Paranın Değeri
Para, asıl olarak bir mübadele (takas) aracıdır. Öte yandan değişik malların değerlerinin karşılaştırılmasına yardımcı olur.
Para aynı zamanda bir tasarruf aracıdır. Paranın değeri, paraya olan talep, paranın satın alabileceği mail ve hizmetlere olan talepten kaynaklanmaktadır. Bu nedenle paranın değeri belli bir miktar paranın satın alabileceği mal ve hizmetlerin oranına göre değişir. Örneğin, fiyatlarda ortaya çıkan bir artış, para değerinin düşmesi demektir.
Paranın değerini belirlemek için fiyatların genel düzeydeki değişmeleri dikkate alınır. Bunun için değişik mal gruplarını içeren değişik fiyat indeksleri yapılmaktadır. Bunlar toptan satış fiyat indeksi, ücretliler indeksi, perakende fiyat indeksi ve geçim indeksi gibi indekslerdir.
Her ülkenin kendi para birimi ayrıdır. Ama örneğin Avrupa Birliği’ne üye olan bazı ülkeler ortak para birimi Euro (Avro) kullanmaktadırlar. Diğer yandan iki ülkenin para birimleri arasındaki dönüşüm haddine ise parite adı verilmektedir.
