Kum Saati Nedir? Nasıl Çalışır?

Mekanik saatlerin icadından önce, zamanı izlemek için güneşin hareketi veya basit ölçüm cihazları kullanılmaktaydı. Örneğin günümüzde hala popüler bir bahçe aksesuarı olarak üretilmekte olan güneş saati zamanın en iyi antik bekçisiydi. Ayrıca zamanı ölçmek için başka yöntem ve aygıtlar da vardı ki; bunlardan biri de kum saati idi. Bu yazıda kum saati nedir, nasıl çalışır, zamanı nasıl ölçer, yapısı ve bileşenleri ile ilk ne zaman ortaya çıktı konularına değineceğiz.

Kum Saati Nedir? Zamanı Nasıl Ölçer?

Kum saati dar bir boğazla birbirine bağlanmış iki cam kaptan (şişe veya ampül de denir) oluşan zaman ölçme aletidir. Aslında zamanı gösteren bir saat değil, zamanı ölçen bir aygıttır.

Bir miktar kum bu kabın içine konulmuştur. Boğazın genişliği, ölçülmek istenen zaman süresi içinde (saat, dakika gibi) kumun bir kaptan diğerine tamamen geçeceği biçimde düzenlenir.

Diğer saatler gibi, dikkatli bir şekilde kalibre edilmesi gerekmektedir. Üretici kum saatini test etmeli ve doğru süreyi ölçmek için ince ayar yapmalıdır. Örneğin 1 saat süre için yapılmış bir kum saatinin üst bölmesindeki kum tam bir saat içinde alt bölmeye akmalıdır. Kum saatini ters çevirerek bir saat daha zaman ölçüm süreci devam ettirilebilir. Ve bu döngü sürekli olarak tekrarlanabilir.

Kum Saatinin Tarihi

İlk kum saatlerinin antik Yunanlılar ve Romalılar tarafından kullanılmış olabileceği düşünülmektedir. Ancak her iki kültürün de cam yapacak teknolojiye sahip oldukları şartı ile. Gerçi kum camlarına ilişkin ilk iddialar M.Ö. 3. yüzyılda Yunanlılara atfedilmektedir. Ayrıca antik Roma Senatosu’nda konuşmaları ayarlamak için kum saatlerinin kullanıldığı öne sürülmektedir.

Kum saati ilk olarak sekizinci yüzyılda Avrupa’da ortaya çıktı. Fransa’nın Chartres kentindeki katedralde bir keşiş olan Luitprand tarafından yapıldığı tahmin edilmektedir. On dördüncü yüzyılın başlarında, kum camı İtalya’da yaygın olarak kullanılmaktaydı. O zamandan 1500’e kadar kum saatinin Batı Avrupa’da yaygın olarak kullanıldığı görülmektedir.

Kum Saatinin Yapısı ve Bileşenleri

Kum saati temelde birbirine bağlı iki cam küre (ampül) ve bunun içindeki kumdan oluşmaktadır. Ayrıca küreleri çevreleyen bir yuva veya çerçeve bulunabilir. Bu çerçeve kum saatine bir üst ve alt zemin oluşturmak üzere iki küreye takılabilmektedir.

Kum saatinin camları, diğer üflemeli camlar için kullanılanla aynı malzemedir. Makine veya ağızdan üfleme ile uzman tedarikçiler tarafından farklı boyutlarda ampul tüpler üretilmektedir. Ayrıca, önceden hazırlanan ampuller tabanlarından bir araya getirilerek de kum saatlerine dönüştürülebilmektedir.

Kum saatinin çerçeveleri veya muhafazaları tasarımcının hayal gücüne bağlıdır. Hammaddeler çoğunlukla belirli bir stile, dekora, tasarıma veya temaya uyacak şekilde işlenebilen ince ahşap parçalarından oluşur. Bambu, reçine, pirinç, bronz ve kalay gibi çeşitli metaller de güzel çerçeveleme malzemeleridir.

Kum, kum saati bileşenlerden en karmaşık olanıdır. Zira tüm kum türleri kullanılamaz. Çünkü taneler çok köşeli olabilir ve kum saatinin boynundan düzgün şekilde akamayabilir. Örneğin, pırıl pırıl beyaz kumsallarda bulunan beyaz kuvars kumu hemen akla gelse de kum saati için uygun değildir. Zira çok köşelidir ve düzgün akmaz. Mermer tozu, kaya tozu veya nehir kumu gibi yuvarlak kum taneleri en uygun olanlardır.

Günümüzde ballotini adı verilen 40-160 mikron (0.0004-0.0016 cm) çapındaki cam boncuklar kum saatlerinde kullanılmaktadır. Yuvarlak kenarları camdan düzgün bir şekilde aktığı için kullanımı çok uygundur. Ayrıca ballotini farklı renklerde yapılabilmektedir. Böylece kum saatindeki kum oda dekoruna ve istenilen renk tercihine uygun şekilde seçilebilmektedir.

Kum Saati Tasarımı ve Üretim Süreci

Kum saatleri müşteri beklentisi ve üreticinin tecrübelerine göre farklı boyut ve tasarımlarda yapılmaktadır. Bilinen en küçük kum saatleri bir kol düğmesi boyutunda, en büyüğü ise 1 metre boyundadır.

Tasarım ve malzeme seçiminden sonra kum saatinin gövdesinin yapımına başlanır. Cam, torna tezgahında kum saatinin ölçüsüne (zaman aralığı) uygun olacak şekilde üflenir. Sonra çerçeve yapımı başlar. Tasarımına bağlı olarak, tek parça veya alt, üst ve üç veya dört direk olmak üzere birden fazla parça olabilmektedir.

Kum saatleriyle ilgili en yaygın yanılgılardan biri, camın içerdiği kum miktarı için bir formül olduğudur. Belirli bir kum saati tasarımı veya şeklindeki kum miktarı, bilime veya ölçüm formülüne dayalı değildir. Tane türleri, camın eğrileri ve açıklığın şekli ve boyutu, kumun camdan akış hızına çok fazla değişken yükler.

Bu nedenle kum miktarı matematiksel olarak hesaplanamaz. Çerçevenin üstü kapatılmadan önce kum eklenir ve öngörülen zaman aralığı boyunca camdan akmasına izin verilir. Bu süre sonunda camın üst kısmında kalan kum dökülür ve cam kapatılır.

Çalışma masanızda veya evinizin güzel bir köşesinde bu kum saatini dekoratif olarak kullanabilirsiniz. Tavsiye ederim, oldukça hoş bir ürün.

Geçmişten Günümüze Kum Saati

1400’lerde, birçok evde mutfak kullanımı için kum saatleri vardı.

Avrupa’da kiliselerde vaazın konuşma süresi kum saatleri ile takip edilmekteydi. Ayrıca bazı Üniversitelerin konferans salonlarında ve zanaatkar dükkanlarında konuşma ve çalışma sürelerinin takibinde de kullanılmaktaydı.

Hatta İngiltere’nin Avam Kamarası’nda oylama sürelerinin ve konuşma uzunluklarının takibinde yine kum saati kullanılmıştır.

Günümüzde üç dakikalık kum içeren minyatür versiyonları yumurta zamanlayıcıları ve seyahat hediyelikleri olarak satılmaktadır. Üretimi sınırlı olsa da kum saatleri güzel şekilleri ile dekoratif amaçlarla tercih edilmekte.

Kum saati antik çağrışımlarının yanı sıra yerleşik zarafete sahip bir nesne. O sebeple koleksiyoncular ve sanatın ve zamanın gizemini takdir edenlere her zaman çekici gelecektir.

Yazı Önerisi:
Foucault Sarkacı: Dünyanın Döndüğünün İlk Kanıtı

Kaynak:
http://www.madehow.com/Volume-5/Hourglass.html
Milliyet Büyük Ansiklopedi