Halıcılık yüzyıllardır hem Anadolu ve çevre coğrafyasında hem de Dünya’nın çeşitli yörelerinde en önemli kültür ögelerinden biri olmuştur. El dokuması halılar sadece bir ürün değil aynı zamanda bir sanat eseri olarak değerlendirilir. Bu sebepledir ki halıcılık bir sanat olarak görülür. Bu yazıda bir kültür mirası olan halıcılık nedir açıklarken aynı zamanda halı dokumanın nasıl yapıldığı, kısaca halı ve türleri ile halıcılık sanatının tarihi üzerine bigiler vereceğiz.
Halıcılık Nedir?
Halı dokuma işine halıcılık denir. Esasen el dokuması halıların üretildiği köklü bir geçmişi olan bir sanattır.
Halıların üzerindeki her bir motif halının üretildiği bölgenin geleneklerini ve kültürel zenginliklerini yansıtır. Her ne kadar modern tekniklerle makinelerde üretim artsa da halıcılık korunması gereken çok önemli bir kültürel mirastır.
Örneğin Anadolu halıcılığı hem estetik hem de kullanım yönünden büyük öneme sahiptir. El dokuması halılar evleri süslediği kadar geçmişten günümüze kültürel değerleri de desenlerinde barındırır.
Halıcılık aynı zamanda ekonomik bir faaliyet olarak göze çarpar. Zira el emeği ile üretilen halılar Dünya çapında oldukça rağbet görürler. Bu durum ekonomiye canlılık kazandırırken kültürel zenginliğin de Dünya’ya yayılmasına katkı sağlar.
Halı ve Çeşitleri
Yün, pamuk ya da ipekten dokunan kısa tüylü yaygıya halı denir. Yere ya da herhangi bir eşya üzerine yaymak amacıyla dokunan halılar yanında, dekoratif duvar halıları da bulunmaktadır. Günümüzde geleneksel tezgahlarda dokunan el halılarının yanında, makinelerde dokunan halılar, üretim miktarı bakımından birinci sırayı almaktadır.
Diğer yandan halılar, dokundukları bölgelere göre olduğu gibi, kullanılan gereçlere göre de ayrılırlar. Örneğin pamuk ipliğinden dokunan İran halılarında, cm²’ye düşen düğüm sayısı, yün iplikten dokunan Anadolu halılarına oranla çok daha fazladır. Ancak yün halı, pamuk halıdan daha uzun ömürlüdür.
Halı Dokuma
Halıcılık sanatını esasen el dokuması halılar temsil eder. El dokuması halılar, halı tezgahı denilen ve dikine kurulmuş dikdörtgen biçimli bir çerçevede dokunurlar.
Halı tezgahında kenar sırıklar yere sabittir. Alt ve üst sırıklar döndürülebilmektedir. Dikine ipliklere çözgü ya da argaç denir. Çeşitli renkte iplikler bu argaçlara bağlanır.
Argaçlar çifter çifter alınır ve yün bunların çevresine sarılarak düğümlenir. Ardından düğümler kirkit denen aletle aşağıya doğru sıkıştırılır. Dokunan kısım, aşağıdaki dönebilir sırığa sarılır.
Dokumadaki ustalık yanında halıcılıktaki en önemli konu, iplik boyama işidir. Zira eski halıların güzelliğini sağlayan büyük ölçüde renklerdeki kalıcılık ve canlılıktır. Bu nedenle el halılarında kullanılacak iplikler kök boyalarıyla boyanır. Halıya değer kazandıran bir başka özellik de cm²’deki düğüm sayısıdır.
Halıcılığın Tarihçesi
Halıcılığın en eski merkezleri Çin, Orta Asya, Anadolu, Mısır ve İran’dır. Halıcılık sanatı 15. yüzyıldan başlayarak 18. yüzyıla dek Anadolu ve İran’da büyük gelişme göstermiştir.
Özellikle geometrik motiflerin, çarpıcı ve uyumlu renklerle kaynaştığı Anadolu halıcılığında Uşak, Bergama, Ladik ve Gördes ayrı üslupların geliştirildiği halıcılık merkezleri oldular. Diğer yandan Bünyan, Kula, Kütahya, İstanbul ve Sivas gibi yörelerin halıları da bazı özgünlükler taşır.
Osmanlı döneminde Anadolu halıcılığındaki bu gelişme sürmüştür. 10. yüzyılda İran halıcılığının merkezleri ise, Huzistan, Fars, Kühistan ve Buhara idi.
Safeviler döneminde İran halıcılığı gelişiminin doruğuna ulaşmıştır. Diğer yandan Herat, Şiraz, Yezd, Ferhan, Mir, Sine, Tebriz ve Şah Abbas çeşitli halı üsluplarının geliştiği kentlerdi. Kafkasya, Afganistan, Hindistan ve Çin aynı dönemlerde bu sanatın sürdürüldüğü diğer ülkelerdir.
Ortaçağ Avrupa’sında manastırlarda halıcılık yapıldığı bilinmektedir. Haçlı seferleri sonucu Doğuyla kurulan ilişki, bu sanatın Avrupa’da da yayılmasını ve gelişmesini sağlamıştır. 15. yüzyıldan başlayarak halı atölyeleri kurulmuştur. Birçok ressam bu sanata ilgi duymuş ve bu dalda eserler vermiştir.
Sonuç ve Değerlendirme
Halıcılık el dokuması halıların üretildiği geçmişi oldukça eski bir sanattır. El emeği göz nuru bu üretim sadece bir zanaat değil aynı zamanda bir sanat eseridir. Evleri süsleyen halılardaki her bir motif her bir desen aynı zamanda zanaatkarın yüklediği anlamları taşır.
Halıcılık günümüzde hem estetik hem de ekonomik açıdan değer taşımaktadır. Fakat makine üretim halılar geleneksel halıcılığın geleceği açısından en büyük sorundur.
Yazı Önerisi:
İnci Nasıl Oluşur? Değeri Nasıl Belirlenir?
Elmas Nasıl Oluşur? Nerelerde Kullanılır?
Kaleydoskop (Çiçek Dürbünü) Nedir?
Fitre Nedir ve Ne Zaman Verilir?
Kaynak:
Milliyet Büyük Ansiklopedi