Mecelle kanunu Osmanlı İmparatorluğu’nun İslam hukukunun bir bölümünü kanunlaştırmaya yönelik ilk girişimiydi. 1876 yılında yürürlüğe giren Mecelle kanunu 1926 yılına kadar varlığını sürdürdü. Bu yazımızda mecelle kanunu nedir, mecelle ne zaman yürürlüğe girdi, ne zaman kaldırıldı ve mecelle kanunun özellikleri üzerine bilgiler bulacaksınız.
Mecelle Kanunu Nedir?
Mecelle kanunu 19. yüzyılın sonlarında ve 20. yüzyılın başlarında Osmanlı İmparatorluğu’nun medeni kanunuydu. Osmanlı İmparatorluğu’nda Tanzimat’tan sonra yapılan yasalaştırma (kodifikasyon) hareketleri sırasında kabul edilen medeni yasa mecelle olarak isimlendirildi.
Kısaca mecelle diye anılan Mecelle-i Ahkâm-ı Adliye, İslam dini temeline dayanan yerli bir yasa olması nedeni ile, yasaya bağlama akımının en önemli örneklerinden biridir.
Mecelle Ne Zaman Yürürlüğe Girdi?
Tanzimat’tan önce özel hukuk fıkıh temeline dayanıyordu. Yasa 1868’de kurulan Ahmet Cevdet Paşa başkanlığındaki Mecelle Cemiyeti adı verilen bir kurul tarafından hazırlandı.
Kazuistik yönteme göre hazırlanan mecelle kanunu 1851 maddelik yasa içerir. Uygulama için yol gösterici kuralların yer aldığı 100 maddelik Başlangıç (Mukaddime) Bölümü ve onu izleyen 16 kitaptan oluşmaktadır. Her kitap 1868-1876 yılları arasında ayrı ayrı yasalaştırılmıştır. Yapısı ve yaklaşımında açıkça daha önceki Avrupa kanunlaştırmalarından etkilenmiştir.
Mukaddime ve birinci kitap, 1869’da Sultan Abdülaziz tarafından onaylanarak yürürlüğe girdi. Diğer kitaplar da hazırlandıkça yine padişah tarafından onaylanarak yürürlüğe kondu. En sonunda 1876 yılında, Sultan II. Abdülhamid’in, “ispat ve yemin”i düzenleyen 15. kitap ile “yargılama”yı düzenleyen 16. kitabı onaylamasıyla Mecelle kanunu tamamlandı.
Mecelle Kanunu Özellikleri
Medeni hukukun birçok alanını kapsasa da aile ve miras hukuku Mecelle için yasalaştırılmadı. Zira aile ve miras hukuku dini hukukun bir alanı olarak kalmıştır. Eşya hukuku da geniş ölçüde İslam hukukuna bırakılmıştır. Buna karşılık medeni usul hukukunu ilgilendiren, kanıtlama araç ve yöntemlerine ilişkin birçok kural, Mecelle içinde yer aldı.
Yasanın kuralları, çağdaş toplumun gereksinimlerine ve çağdaş hukuk biliminin görüşlerine değil, din kurallarına dayanılarak hazırlanmıştır. Burada da kanunun özü Hanefi hukuk geleneğine dayanmakta idi. Bununla birlikte Hanefi olmayanlar da dahil olmak üzere, zamana daha uygun görülen diğer hukuki görüşleri de içeriyordu.
Oluşumunun bir yasama organına bağlı olmaması, kapsamı ve niteliği ile Mecelle, çağdaş anlamda bir medeni yasa değildi. Bu nedenle birçok yetersizliği görülerek Adliye nezaretince yasada değişiklikler yapmak amacıyla çeşitli komisyonlar oluşturulmuştur.
Mecelle Ne Zaman Kaldırıldı?
Komisyonlar çalışmalarını Ankara hükümetinin kurulmasına dek sürdürmüştür. 1924 yılında yeni komisyonlar toplanmıştır. 17 Şubat 1926 tarihinde laiklik temeline dayalı yeni Türk Medeni Kanunu kabul edilmiştir.
Türk Medeni Kanunu’na ek olarak çıkarılan 864 sayılı Tatbikat Kanunu’nun 43. maddesiyle 4 Ekim 1926’da Mecelle yürürlükten kaldırılmıştır.
Osmanlı İmparatorluğu’nun dağılmasından sonra, Mecelle, halef devletlerinin çoğunda kalıcı bir etki bırakmıştır. Türkiye haricindeki diğer ülkelerde Mecelle;
- Arnavutluk’ta 1928’e kadar
- Lübnan’da 1932’ye kadar
- Suriye’de 1949’a kadar
- Irak’ta 1953’e kadar
- Kıbrıs’ta 1960’lara kadar
- Filistin ve daha sonra İsrail için ise 1984’e kadar
yürürlükte kalmıştır. Bununla birlikte Ürdün ve Kuveyt’te medeni hukukun temeli olmaya devam etmektedir.
Sonuç ve Değerlendirme
Mecelle, Osmanlı İmparatorluğu’nun son yarım yüzyılında geçerli olan medeni kanunudur.
Diğer yandan mecelle, Osmanlı İmparatorluğu’nun Tanzimat Fermanı ile başlayan döneminin en önemli kanunudur. Bu sebeple Osmanlı modernleşmesinin en önemli yapıtlarından biri olarak kabul edebiliriz.
Yazı Önerisi:
Mandater Yönetim Nedir? Nasıl Ortaya Çıkmıştır?
Plebisit & Referandum Farkı: Tanımlar ve Ayrıştıkları Noktalar
Fitre Nedir ve Ne Zaman Verilir?
Gayrimenkul Sertifikaları Nedir? Ne İçin Kullanılır?
Kaynak:
TDK