Darphane Nedir? Tarihi ve Görevleri

Madeni para, altın ve madalya basımıyla görevli kuruluş olan Darphane hiyerarşik olarak Hazine ve Maliye Bakanlığına bağlıdır. Bünyesinde, değerli kağıtlar ve pul basan bir matbaa da vardır. Bu yazıda darphane nedir, görevleri ile başlangıcından günümüze darphanenin tarihi üzerine bilgiler vereceğiz.

Darphane Nedir?

Madeni paraların, genellikle yasayla belirlenmiş bileşimlere, ağırlıklara, boyutlara ve toleranslara uygun olarak basıldığı yere darphane denilmektedir.

Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü İstanbul’un Beşiktaş ilçesindeki Balmumcu semtinde kuruludur. Hazine ve Maliye Bakanlığına bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmektedir.

Darphane’nin Tarihi

İlk devlet darphanesini M.Ö. 7. yüzyılda bir Anadolu halkı olan Lidyalıların kurduğu varsayılmaktadır. Onları, Ege Adalarında yaşayan Yunanlılar izlemiştir. Sikke basımı bir yandan İran ve Hindistan’a, bir yandan da İtalya ve öbür Akdeniz ülkelerine yayılmıştır.

Büyük bir olasılıkla M.Ö. 4. yüzyılda sikke basmaya başlayan Romalılar, modern darphaneciliğin de temellerini attılar.

Bunlardan bağımsız olarak M.Ö. 7. yüzyılda Çin’de de başlayan madeni para basımı, oradan Japonya’ya ve Kore’ye yayılmıştır.

Orta Çağ’da Darphane

Orta çağda Avrupa’da ticaret yeniden canlanırken, darphane sayısı da arttı.

Zira bu dö­nemde her ayrı feodal otorite, krallar, kontlar, piskoposlar ve özgür kentler, kendi sikkelerini basma ayrıcalığını kullanıyorlardı.

13. yüzyılda yalnızca Fransa’da 50’den çok darphane vardı. Bunun sonucunda çoğu kez ticareti güçleştirecek kadar çeşitli sikke ortaya çıktı.

16. yüzyılda İspanyollar, Güney Amerika ve Meksika’da, buralardan çıkarılan altın ve gümüşü madeni para haline getirmek için darphaneler kurdular.

Osmanlı Devleti’nde Darphane

Osmanlı Devleti’nde sikkelerin basıldığı ilk darphaneler üzerine bilgi yoktur.

Darphane-i Amire olarak bilinen Osmanlı devlet darphanesi 2. Mehmed (Fatih) döneminde (1451-81) İstanbul’da Irgat pazarı semtindeydi.

Daha sonra Bursa, Edirne, Amasya, Gümüşhane, Halep, Bağdat, Cezayir, Tunus, Mısır, Saraybosna, Üsküp, Belgrad, Serez ve Tiflis’te de darphaneler açılmıştır.

17. yüzyılın ikinci yarısında para ayarındaki yolsuzlukları önlemek amacıyla İstanbul’daki darphane Topkapı Sarayı’na taşınmıştır. Bir süre sonra da öbür kentlerdeki darphaneler kapatılmıştır.

Darphane-i Âmire Muhasebe, Muhabere, Sikkezen, Damga, Çeşni, Mubayaa-i Meskuk ve Gayrimeskuk, Hazine, Dökümhane, Demirhane, Çarkhane, Sikkehane, Kalhane, Ayyar-ı Evzan, Ambar, Odacı ve Hammal bölümlerinden oluşuyordu

Hacegân-ı Divan-ı Hümayun arasından seçilen ve baş defterdara bağlı bir emin tarafından yönetilirdi. 18. yüzyılda darphane bir tür banka niteliği ve işlevi kazandı. Bunun üzerine Darphane-i Âmire emini, baş defterdarın emrinden alınarak sadrazama bağlandı.

1. Mahmud döneminde (1730-54) bu görevin adı Darphane-i Âmire Nazırlığı oldu. 1835’teki maliye reformunda Darphane-ı Âmire Defterdarlığı kurulmuştur. 1838’de Umur-ı Maliye Nezareti oluşturulunca darphane de ayrı bir nazırlık durumuna getirilmiştir.

Darphane’de para basımı, cülusu izleyen günlerde eminin yönetiminde yapılmaktaydı. Yeni sikkeler, ilk rikab töreninde yeni padişaha sunulurdu.

Para basımı işinde sikkeciyan, kalciyan, kehleciyan, dolapçı, telci, baddeci, cilacı, sayıcı, sikkeci, sebikeci, vezneci, arayıcı, yassılayıcı, sarraf, dideban, perdah­çı, sikke vurucu, vezzan gibi uzmanlar çalışırdı.

Darphane kethüdası ise kurumun uzman nitelikli birinci derecede amiriydi. Buyruğunda simsar, kâtip, sikkezenbaşı, serçeşme nazır, serçeşme sahib-i ayar gibi şefler vardı.

Darphane, 2. Mahmud döneminde (1808-39) Avrupa’dan getirilen makinelerle modernleştirildi. Örneğin, 1842’de çekiç yöntemi yerine sarkaç yöntemine geçildi. Para basımı 1853’te pres, 1911’de de makine presi ile yapılmaya başladı.

Nişan ve madalyaların hazırlanması da darphanenin görevleri arasındaydı. 1843’te Darphane-i Amire dışında para basımı yasaklandı. Kurum 1881’de Meskukat-ı Şahane Müdürlüğü’ne bağlanarak son kez düzenlendi.

Yazı Önerisi: Darülfünun Nedir? İlk Ne Zaman Açıldı?

Cumhuriyet Döneminde Darphane

Damga Matbaası ile Darphane Müdürlüğü önceleri bağımsız birer müdürlük idi. 1933’te Darphane ve Damga Matbaası Müdürlüğü adı altında birleştirilmiş ve Maliye Bakanlığı’na bağlanmıştır.

1947’de İngiltere’den yeni makineler getirilen Kurum 1967’de Beşiktaş’ta bugünkü binasına taşınmıştır. 1984’te ise Hazine ve Dış Ticaret Müsteşarlığına bağlı ayrı bütçeli bir kuruluş haline getirilmiştir. Günümüzde ise Darphane ve Damga Matbaası Genel Müdürlüğü olarak Hazine ve Maliye Bakanlığı’na bağlı olarak faaliyetlerini sürdürmektedir.

İstanbul’daki darphane, madeni ufak para, hatıra parası, Cumhuriyet altını, ziynet altınları, madalya, her türlü pul ve değerli kâğıtların basımını sağlamaktadır.

Diğer Ülkelerde Darphane

Çağdaş ülkelerin çoğunda yalnızca bir darphane vardır. Ama İngiltere’de Galler’deki Llantrisant’ta bulunan darphane piyasadaki paranın çok önemli bir bölümünü basarken, Tower Hill’deki Londra Darphanesi daha çok bir yönetim merkezidir.

ABD’deki çeşitli dönemlerde etkin olan yedi darphaneden yalnızca Philadelphia ve Denver’deki darphaneler çalışmaktadır. Koleksiyoncular için madeni paraların ilk örnek dizileri de San Francisco’da basılmaktadır.

Madeni para talebinin bir ulusal darphanenin ekonomik olarak verimli çalışmasını sağlayacak düzeyde olmadığı ülkelerde, madeni para basımı yabancı ülkelerdeki darphanelerde yaptırılmaktadır.

İngiliz darphanesi 16. yüzyıldan bu yana başka ülkeler için de para basmaktadır. Birçok darphane, başta değerli madenlerin arıtımı, madalya ve mühür basımı olmak üzere, asıl işlevlerinden başka işlevleri de yerine getirmektedir.

Kaynak:
Ana Britannica
Milliyet Büyük Ansiklopedi