Andre Marie Ampere, geniş bir bilgi ilgi alanı ve olağanüstü belleği olan bir Fransız matematikçisi ve fizikçisidir. Matematik, mekanik, fizik (Avogadro Yasası’nı, Aogadro’dan bağımsız olarak o da bulmuştur) ve felsefe alanında önemli çalışmalar yapmıştır. Ancak, daha çok elektrik konusunda yaptığı çalışmalarla tanınır. Elektrik akımı şiddet birimine (Amper) onun adı verilmiştir. Bu yazıda elektriğe büyük katkıları olan Andre Marie Ampere hayatı ve yaptığı çalışmalar üzerine bilgiler bulacaksınız.
Andre Marie Ampere Hayatı
Ampere 20 Ocak 1775’te Lyon (Fransa) yakınlarında doğdu. Kendisini özel olarak eğiten babası zengin bir ipek tüccarıydı. Henüz 12 yaşında iken kendinden önceki bilim insanlarının eserlerini okuyabilmek için Latince öğrendi. Öyle ki Öklid’in geometri problemlerini çözebilmekteydi.
Özellikle matematikte yetenekli olduğunu gösteren Genç Andre, yirmi yaşına varmadan bütün ünlü matematikçilerin yapıtlarını okumuştu. Babası 1793’teki terör yönetimi tarafından idam edilince Andre, geçimini sağlamak için özel fen dersleri vermeye başladı.
Ampere 1799 yılında evlendi. 1801’den 1803 yılına kadar da Bourg’da fizik öğretmenliği yaptı. Orada şans oyunları üzerine küçük ama ilgi çekici bir olasılık hesabı çalışması yayınladı. Daha sonra Lyon’a döndü. Karısının ölümünden sonra, Paris’teki Ecole Polytechnique’te matematik okutmanlığına başladı. Yaşamının geri kalan bölümünü orada geçirdi.
1809 yılında profesör oldu. 1814’te de Fransız Bilim Akademisi’ne seçildi. Babasının ve karısının ölümüyle oldukça yıpranmış olmasına karşın Ampere’in sıcak ve dostça bir kişiliği vardı.
Ampere’in Yaptığı Çalışmalar
1802 yılında Fransız Akademisi’nin bir toplantısında, Hans Christian Oersted’in yakındaki bir tele elektrik verildiğinde pusula ibresinin sapışını gösteren deneyini izledi.
Bu olay, Ampere’in elektromanyetizmayla ilgilenmesine neden oldu. Yaptığı deneyler sonunda, birkaç hafta içinde, kendi anıyla anılan kuralı ortaya çıkardı. Ampere Kuralına göre, kuzeye yönelmiş yatay bir iletkenden geçene elektrik akımı pusula ibresini doğuya saptırmaktaydı.
Ampere, ayrıca deneyleriyle iki paralel iletkenden, aynı yönde geçen elektrik akımının, iletkenleri birbirine çektiğini, ama akımlar zıt yöndeyse iletkenlerin birbirini ittiğini gösterdi. Bir iletken çevresindeki magnetik kuvvetin, aradaki uzaklığın karesiyle ters orantılı olduğunu buldu.
Bu buluşun yer çekimi yasasına benzemesi Ampere’e elektromanyetizmanın Newton’u denmesine yol açtı. Ampere yasaları James Clerk Maxwell’in elektromanyetik kuramının (1865) temellerini oluşturur.
Elektromanyetizmanın matematiksel yasaları dışında Ampere, içinden elektrik akımı geçen bir bobinin de mıknatıs gibi davrandığını ve içine yerleştirilen bir demir çubuğun mıknatıslanacağını gösterdi. Bu sisteme selenoid adı vermişti. Günümüzde de röle ve diğer bazı aygıtlarda kullanılan elektromıknatıslar bu adla anılmaktadır.
Ampere yaptığı deneylerde, sürekli mıknatıslarda demir çubukların içinde küçük elektrik akımlarının bulunduğu sonucunu çıkardı. Buna dayanarak Dünya’nın manyetik alanının da Yer içindeki elektrik akımlarından kaynaklandığını ileri sürdü. Bu düşünceler maddenin yapısı ile ilgili modern yaklaşımlara ışık tutmuştur.
Andre Marie Ampere elektromanyetizmanın kuramsal temellerini oluşturmakla kalmadı, aynı zamanda bulgularını uygulamaya da geçirmiştir. Zira elektrik akımının ölçülmesinde kullanılan ampermetre ve galvanometre cihazlarının mucidi yine Ampere’dir.
Yaptığı bu katkılarından ötürü elektrik akımı şiddet birimine (Amper) onun adı verilmiştir.
Zatürreye yakalanan Ampere 10 Haziran 1836’da Fransa’nın Marsilya şehrinde öldü.