Gözlemevi Nedir? Nerelere Kurulur?

Gözlemevi kelime anlamı olarak, gök gözlemleri yapan, gök cisimlerini ve olaylarını inceleyen yer manasına geliyor. Aynı zamanda rasathane olarak da isimlendirilmektedir. Eski gözlemevlerinde gündönümü gibi olaylar izlenirdi. Tycho Brahe (1546-1601) ve onun ölümünden kısa zaman sonra teleskobun geliştirilmesiyle modern rasathanecilik başlamıştır. Bu yazıda gözlemevi nedir, astronomik gözlemevi nerelere kurulur, gözlemevi kurulacak yerlerin özellikleri nelerdir ve gözlemevlerinin tarihine ilişkin bilgiler bulacaksınız.

Gözlemevi (Rasathane) Nedir?

Astronomik Gözlemevi (Rasathane) gök cisimlerini gözlemlemek amacıyla içinde teleskoplar ve diğer yardımcı aletlerin olduğu bir tesistir. Bu tür tesisler tek bir optik teleskoplu amatör gözlemevlerinden radyo, röntgen ve farklı türde gözlemler toplayabilen diğer teleskop türlerine sahip büyük komplekslere kadar değişebilmektedir.

Gözlemevleri elektromanyetik spektrumda gözlem yaptıkları kısma göre sınıflandırılmaktadır. En çok optik gözlemevleri vardır. Yani insan gözünün görebildiği spektrum bölgesinde gözlem yapmak için donatılmışlardır.

Uydu gözlemevi olarak adlandırılan diğerleri ise radyo dalgalarının kozmik yayıcılarını tespit etmek için donatılmıştır. Zira bunlar gama ışınları ile yüksek enerjili X-ışınları gibi radyasyon yayan kaynakları incelemek için özel teleskoplar ve detektörlerle tasarlanmış yapıdadırlar.

Gözlemevi Kurulacak Yerlerin Özellikleri

Sağlıklı bir gözlem yapabilmek için gözlemevinin kurulacağı yerin seçimi çok önemlidir. Astronomik gözlemevi kurulacak yerlerin özellikleri konum, fiziki yapı ve çevresel faktörler gibi çeşitli parametrelere göre değerlendirilmektedir.

Konum

En iyi astronomik gözlemevleri, gözlemlere elverişli konum ve koşullarda bulunur. Bu sebeple Gökbilimciler bir gözlemevinin yerini dikkatlice seçerler. Bu konumların çoğu yüksek rakımlara sahiptir. Peki neden? Çünkü ne kadar yüksekte olursanız hava o kadar incedir. Ve daha az kirlilik, toz ve polen olur. Yani görüş imkanı daha iyidir.

Ayrıca ne kadar yüksekte olursanız hava o kadar soğuk olur. Bu neden önemli? Sıcak bir günde yolların ve arabaların yüzeyinin bozuk bir görüntü olduğunu hiç fark ettiniz mi? Bir nevi çölde serap görmüş gibi olursunuz. Bu teleskopla görmeye çalışılan görüntüler üzerinde olumsuz bir etkiye neden olur.

Ayrıca gözlemevinin olacağı yerin kuru olması istenir. Çünkü, ekipmanlar ve aynalar üzerinde biriken çiy görüntüyü olumsuz etkiler. Bu sebeple gözlemevleri kuru ve yüksek rakımlı yerlerde olurlar.

Fiziki Yapı

Bu başlık, teleskop neden bir binanın içine konulur sorusunun cevabı aslında. Bu bina, teleskobu aşırı ısı, kar, yağmur, dolu ve şiddetli rüzgarlardan korumaktadır. Ayrıca tozdan, kuş pisliklerinden ve optik malzemelerin buzlanmasından korunmasına da yardımcı olur.

Sıcaklık

Birinci sınıf gözlemevlerinin içinde klima bulunmaktadır. Optik aygıtların sıcaklığının gece havasıyla aynı olması istenir. Kalınlığı ve çapı çok büyük aynaların dış ortam sıcaklığına kavuşması 2 gün sürebiliyor. Bu sebeple iç ortam sıcaklığı önceki gece ile aynı tutulmaktadır.

Eğer ayna dış havadan daha sıcaksa, görüntüler üzerinde konveksiyon denilen bir etki oluşturur. Ve bu durum iyi görme umudunu yok edebilir. Bu etki küçük teleskoplarda bile sorundur. Bu nedenle birçok amatör teleskopta soğutma fanları bulunmaktadır.

Kubbe

Bir çok gözlemevi kubbeli bir yapıdadır, peki bunun sebebi nedir diye merak edebilirsiniz. Bu aslında güneş doğduğunda gözlemevinin serin kalmasına yardımcı olur. Büyük düz bir yüzey, güneşin konumu ne olursa olsun, küre şeklinden çok daha fazla doğrudan güneş ışığı ve ısı alacaktır.

Ayrıca, binanın doğası gereği yuvarlak olması gerekir. Teleskop ile dönmesi gerektiği için. Kubbe ayrıca teleskobu yüksek rüzgarlardan ve başıboş ışıktan da korur. Çünkü rüzgarlar teleskopta o kadar çok titreşime neden olabilir ki iyi görüşü bozabilir. Bu yüzden teleskobu rüzgardan koruyan kubbe muazzam bir yardımcıdır.

Kubbe şekli ayrıca kar birikmesini önler ve çok sayıda kuşun tepeye konmasını önlemeye yardımcı olur.

Renk

Gözlemevleri neredeyse her zaman beyaz renktedir. Metal üzerine beyaz boya, bir gözlemevini serin tutmak için harika bir iş çıkarır. Beyaz boya çok fazla kızılötesi ısıyı yansıtır.

Güneşli bir günde beyaz bir arabanın çatısına ve ardından siyah bir arabaya dokunun. Beyaz arabanın dokunuşa serin olduğunu, siyah arabanın ise elinizi yaktığını hissedeceksiniz. Beyaz boya ısıyı çok iyi reddeder.

Gözlemevlerinin Tarihi

Gözlemevlerinin uzun bir geçmişi vardır. İlk gözlemevleri monolitik yapıdalardı. Zaman ve takvim amacıyla Güneş, Ay ve diğer gök cisimlerinin konumları incelenmekteydi.

Bu antik yapıların en ünlüsü M.Ö. 3000-1520 arasında inşa edilmiş İngiltere’deki Stonehenge’dir. Aynı zamanlarda Babil’deki astrolog rahipler ziggurat olarak da bilinen teraslı kulelerin tepesinden Güneş, Ay ve gezegenlerin hareketlerini incelemişlerdir.

Meksika’daki Yucatan Yarımadası’ndaki Maya halkı modern bir optik gözlemevine benzeyen kubbe şeklindeki bir yapı olan El Caracol’da aynı şekilde gözlem yaptılar. Bu dönemlerde herhangi bir astronomik aletin kullanılmadığı düşünülmektedir.

Gök cisimlerini izlemek için ekipman kullanan ilk gözlemevi M.Ö. 150 yıllarında Rodos adasında Hipparchus tarafından inşa edilmiştir. Orada ekinoksu keşfetti.

Modern rasathanenin ataları İslam dünyasında kurulmuş olanlardır. Bunlar Şam ve Bağdat’ta M.S. 9-10 yüzyıllarda inşa edildiler. En üretken İslami rasathane Uluğ Bey tarafından 1420’de Semerkant’ta inşa edilmiştir. Bu sayede Uluğ Bey ve yardımcıları bir yıldız kataloğu oluşturdular.

Dikkate değer modern rasathaneye benzeyen ilk gözlemevi Hven adasındaki Uraniborg’da Danimarka Kralı II. Frederick tarafından 1576 yılında Tycho Brahe için inşa edilmiştir.

Galileo’nun 1609 yılında astronomi çalışmaları için elverişli ilk teleskobu bulmasından sonra büyük gözlemevi merkezleri kurulmaya başladı. Bu merkezler 18 ve 19. yüzyıllarda Greenwich (Londra), Paris, Cape Town ve Washington DC’de kurulmuştur.

Günümüzde dünyanın en büyük büyük optik teleskop grubunun bulunduğu yer, Hawaii adasındaki Mauna Kea’nın tepesinde yer almaktadır. Zira bu grup içinde iki adet 10 metrelik Keck teleskobu, 8,2 metrelik Subaru teleskobu ve iki adet 8,1 metrelik İkizler teleskobu vardır.

En büyük optik teleskop ise İspanya, Kanarya Adaları’ndaki La Palma’daki 10.4 metrelik Gran Telescopio Canarias reflektörüdür.

Yazı Önerisi:
Astronominin Bilgi Kaynakları Nelerdir?

Kaynak:
https://www.britannica.com/science/astronomical-observatory