Antik Çağ’dan modern bilim çağına kadar, insanoğlu evreni anlamak için yıldızları gözlemledi. Çıplak gözle başlayan bu gözlemler zaman içinde ortaya çıkan farklı araçlarla daha da derinleşti. Böylece astronomi bilimi ilerledi ve evreni daha iyi anlamaya başladık. Bu yazımızda astronomide kullanılan araçlar hakkında derlediğimiz bilgileri paylaşacağız.
Astronomide Kullanılan Araçlar Nelerdir?
Astronomik olaylar ve nesnelerden veri toplamak için astronomide kullanılan çeşitli araçlar bulunmaktadır. Geçmişten günümüze kadar astronomide kullanılan temel gözlem araçlarını aşağıda listeliyoruz.
Astronomik Küre (Armillary Sphere)
M.Ö. 276 yılında Eratosthenes, armillary küreyi icat etti. Küre yıldızların dünya etrafındaki hareketini göstermekteydi.
Antikitera Düzeneği (Antikythera Mechanism)
Muhtemelen M.Ö. 100 yılında Arşimet tarafından icat edildi. Esasen analog bir bilgisayardır. Güneş, 24 saatlik analog bir kadran gibi Dünya etrafında döner. Düzenek Ay’ın evrelerini ve tutulmaları tahmin edebilmektedir.
Bu alet, bin yıldan fazla bir süre denizin dibinde kaldı. Bu mekanizmadan Rönesans’a kadar Avrupa’da bu karmaşıklığa yaklaşan yeni bir araç icat edilmedi.
Astronomik Saatler
İlk astronomik saatler 13. yüzyılda yapıldı. Güneş, ay, burçlar ve bazen büyük gezegenlerin konumları gibi astronomik bilgileri görüntülemek için özel mekanizmaları ve kadranları vardır.
Usturlap
Kökeni eski Yunan’a (M.Ö. 2. yüzyıl) dayanan usturlab astronomik problemleri herhangi bir hesaplama yapmadan çözmeyi mümkün kıldı. Örneğin, güneşin veya yıldızların doğup batacağı zamanı ve güneşin ufkun üzerindeki en yüksek noktasındaki yüksekliğini vb. belirledi.
Usturlap, ortaçağ İslam dünyasında yaygın olarak kullanılmaktaydı. Kullanıcıların yıldızlara bakarak saati doğru bir şekilde belirlemesine olanak tanıyan analog bir hesap makinesiydi. Bu araç ile namaz vakitleri ve yerel saat hesaplanmaktaydı.
Gerçek usturlaplar M.S. 400’den önce yapıldı ve M.S. 800’de İslam dünyasında oldukça geliştirildi. 12. yüzyılın başlarında İslam İspanya’sından (Endülüs) Avrupa’ya geldi.
Güneş Saati
Güneş saatinin geçmişi antik çağlara kadar dayanmaktadır. Yüzyıllar boyunca hem biçimi, hem hassasiyeti hem de kullanımları açısından sürekli olarak gelişim gösterdi.
Esas olarak güneşin konumuna göre saat bilgisini göstermek için tasarlanmıştır. Ayrıca gündönümleri ve ekinoksların tarihlerini de belirleyebilmektedir. Güneş saati hakkında daha detaylı bilgi için “Güneş Saati Nedir? Nasıl Çalışır?” başlıklı yazımızı okuyabilirsiniz.
Orrery
18. yüzyıldan itibaren İngiltere’de yaygın olan orrery’ler ilk başlarda gösteri amaçlı kullanılan mekanik aletlerdi. Bu aletler her bir gezegenin belirli yörünge periyodunu hesaba katarak güneş etrafındaki dönüşlerini gösterdi.
Çoğu zaman gezegenlerin ve doğal uydularının konum ve hareketlerini güneş merkezli bir modelde gösterebiliyorlardı. Orrery özellikle Dünya-Ay sistemini iyi bir şekilde göstermekteydi.
Gök Küreleri
Gök küreleri özellikle uzun denizaşırı keşiflerde navigasyon aracı idi. Colomb’un Amerika’yı keşfinden 18. yüzyıla kadar bakır gök küreleri kullanıldı. Bir kürenin içine sabitlenen gök cisimleri gökyüzündeki yıldızların konumlarını belirlemeye yardımcı oldu.
Sekstant
Sekstant 18. yüzyılda İngiliz Matematikçi John Hadley tarafından icat edildi. Alet, bir yıldızın özellikle de güneşin ufkun üzerindeki yüksekliğini çok hassas bir şekilde ölçmektedir.
Sekstantlar genellikle deniz navigasyonunda ve havacılıkta kullanılmaktadır. Alet, derecelendirilmiş bir yay, bir nişangah mekanizması ve iki nesne arasındaki açıyı ölçmek için kullanılan hareketli bir endeks kolundan oluşur.
En az iki yükseklik ölçümü alıp bir hesaplama yaparak, bulunduğunuz yerin coğrafi koordinatlarını (enlem ve boylam) elde edebilirsiniz. Bu nedenle sekstant, GPS’in atası sayılmaktadır.
Teleskop
17. yüzyılda teleskopun icadı astronomi biliminin modernleşme yolundaki en önemli adımlarından biri oldu. İlk kez Galileo Galilei tarafından gökyüzü gözlemleri için kullanılan bu cihaz, zamanla gökbilimcilerin en temel araçlarından biri haline geldi. Teleskoplar sayesinde gezegenler, yıldızlar ve galaksiler gibi uzay cisimlerinin yapıları incelenmeye başlandı. Böylece evren hakkında daha detaylı bilgiler elde ettik.
Özellikle 20. yüzyılda, Hubble Uzay Teleskobu astronomide yeni bir çığır açtı. Zira galaksilerin oluşum süreçlerinden evrenin genişlemesine kadar birçok keşfin yapılmasına imkan tanıdı. Hubble, modern astronomide devrim yaparak evrenin sırlarını çözme yolunda önemli katkılar sağladı.
Bu yazımızda geçmişten günümüze astronomide kullanılan araçlar hakkında kısa bilgiler verdik. Gökbilimciler evreni incelemek için bu araçlardan faydalanıyorlar. Çünkü evrende insan gözüyle görülemeyen birçok olay ve nesne vardır. Bu nedenle bunları gözlemlemek için gelişmiş gözlem yetenekleri olan astronomik araçlar gerekmektedir.
Yazı Önerisi:
Astronominin Bilgi Kaynakları Nelerdir?
Astronominin Alt Dalları ve Çalışma Alanları
Astronomiye Yön Veren Bilim İnsanları ve Çalışmaları
Kaynak:
Google Arts & Culture, CosmicWatch, study.com